HUGLÆG RÝMI

Ólafur Sveinn Gíslason

12. janúar – 31. mars 2019

Margrét Elísabet Ólafsdóttir

TÍMI MINNINGA – RÝMI ATHAFNA

Verk Ólafs Gíslasonar vekja spurningar um rými listarinnar og listaverksins og þátt listamanns og annarra í sköpun þessa rýmis. Afstaða Ólafs byggist á þeirri sannfæringu að sköpun listaverks sé ekki eingöngu hlutverk listamannsins og því hefur hann tileinkað sér ákveðið vinnuferli sem felur í sér virka þátttöku annarra. Verk hans verða til á ákveðnum stöðum, mótast af samræðum við einstaklinga eða hópa sem tengjast stöðunum og fjalla um staðina eða rýmið sem þau spretta upp úr. Rýmin eru í senn hlutlæg og huglæg og koma saman í verkunum. Það má orða það þannig að Ólafur taki mót af huglægum rýmum sem hann yfirfærir í hlutlæg rými, hvort sem er inni á heimilum, í sýningarsölum eða úti á torgum. Verk hans gera um leið grein fyrir afmörkuðum rýmum – eða kimum – samfélagsins og þeim einstaklingum og hópum sem athafna sig innan þeirra.

Ólafur hefur notað nokkrar mismunandi aðferðir til að skapa verk í samvinnu við aðra en með tímanum hafa viðtöl öðlast ákveðið vægi í samstarfinu. Hann hefur þannig horfið frá því að vinna verk á staðnum með beinni þátttöku almennings og í staðinn átt í nánu samstarfi við einstaklinga og hópa sem hann ræðir við. Hann hefur sýnt viðtölin í formi texta í verkunum Flatt rótarkerfi (2001) og Að dreyma í Hannover (2002), en einnig sem hljóðverk í Global Marriages (2003) og gemeinschaften (2004). Frá þeim tíma hefur kvikmyndamiðillinn fengið meira vægi þegar kemur að frekari úrvinnslu og framsetningu. Viðtölin eru ekki tekin upp beint og síðan sýnd sem slík heldur eru þau endurskrifuð í handriti sem síðan er flutt og tekið upp með leikurum og viðmælendunum sjálfum. Ólafur hefur sýnt bæði hljóðverk og kvikmyndir sem hluta af innsetningum en þær vísa til aðferðar sem hann notar til að breyta sýningarrýminu, t.d. með smíði sviðs eða milliveggja. Í innsetningunum er einnig að finna annarskonar verk, s.s. teikningar, vatnslitamyndir og líkön. Niðurstaðan er verk byggt á rýmishugsun sem kemur fram í samspili sýningarrýmis, staðsetningar hluta í rýminu, innra rýmis hljóðs og kvikmynda, og rýmis athafna eða frásagnar.

Þátttökurými

Á þrjátíu ára ferli sínum sem myndlistarmaður hefur Ólafur Gíslason farið ýmsar ólíkar leiðir til að skapa aðstæður fyrir samvinnu við einstaklinga og hópa. Elsta verk hans byggt á þátttöku er verkið Myndpöntun frá árinu 1991. Í Medium St. Pauli (1995) vann hann með bareigendum í samnefndu hverfi í Hamborg að því að virkja kráargesti til að teikna myndir og skrifa texta. Í Leirmótun úti á sjó (1997) setti hann upp flotpramma undan ströndinni í Eckernförde, þýskum strandbæ við Eystrasaltið. Á prammanum voru leirklumpar sem strandgestum stóð til boða að móta úr fígúrur sem síðan voru til sýnis í galleríi í bænum. Í þessu verki, líkt og Medium St. Pauli, skapaði listamaðurinn tímabundnar aðstæður fyrir sköpun í fyrirfram afmörkuðu rými, sem í seinna tilfellinu var flotprammi úti á sjó, og í því fyrra korktöflur og teikniáhöld sem komið hafði verið fyrir á níu börum í rauða hverfinu í Hamborg. Fyrrnefnda verkefnið stóð yfir í nokkra mánuði og var hluti afrakstursins að lokum til sýnis fyrir almenning.

Ólíkt þessum tveimur verkefnum, sem stóðu yfir í afmarkaðan tíma, stendur timburkofinn í verkinu Media Thule (1994) ennþá uppi skammt frá bænum Myklebostad í Tjeldsund í Norður-Noregi. Þar geta gestir sest niður með útsýni út á hafið og látið hugann reika með penslum og vatnslitum á pappír en áhugahópur í samfélaginu sér um að halda verkinu gangandi. Í þessum verkum leikur tilviljun skýrt hlutverk þar sem þátttakendur fá óskorað frelsi til athafna innan gefins ramma. Með tímanum hafa vinnuaðferðir Ólafs þróast í átt að nánari samvinnu með þátttakendum þar sem kvikmyndamiðillinn leikur stórt hlutverk í framsetningunni.

Frá viðtali til myndar

Ólafur notaði fyrst vídeó sem hluta af innsetningu í verkinu Gyllti bambusinn (2002), sem byggðist á viðtali við víetnamskan innflytjanda í fyrrverandi Austur- Þýskalandi. Vídeóverkið sýndi ferðalag pálmatrés frá víetnömskum veitingastað í Dresden til sýningarstaðar í sömu borg. Hinn tímatengdi, sjónræni miðill var nýttur til að gera grein fyrir flutningi trésins frá einum stað til annars en er um leið myndlíking fyrir flutning og ferðalag eiganda veitingastarðarins, frá Víetnam til Austur-Þýskalands og að lokum aðlögun hans að nýjum aðstæðum í sameinuðu Þýskalandi. Í framhaldinu tók Ólafur að móta vinnuaðferð þar sem hann notar kvikmyndavélina til að taka upp leikna texta. Theater Real (2004) er lykilverk í þessari þróun en það byggist á viðtölum við sjö verslunareigendur við götuna Wandsbeker Chaussee í hverfinu Eilbek í Hamborg. Viðtölin voru fyrst tekin upp og síðan sviðsett fyrir kvikmyndaupptöku í verslunum. Kvikmyndin var sýnd sem hluti af sviðs-innsetningu sem komið var fyrir í verslunarrými á milli þeirra verslana sem hann vann með. Gestum var boðið að stíga inn á sviðið en baksviðs gátu gestir horft á glugga sem sneri út að götunni. Fyrir ofan gluggann var flötur sem kvikmyndinni var varpað á. Saman mynduðu kvikmyndin og lifandi götumyndin samfellda mynd rýmis- og tímahugsunar sem var annarsvegar götulífið og hins vegar kvikmynd um hugleiðingar verslunareigenda um starfsemina við götuna. Svipaða hugsun og framsetningu er að finna í verkunum Strukturwandel (2005) og Fiskidrama (2006), sem fjalla um sjávarútveg og alþjóðaviðskipti með fiskafurðir en þar teflir Ólafur saman ólíkum athafnarýmum.

Rými myndarinnar

Í verkinu sameiginlega samhliða (2008) er að finna skylda hugsun en annarskonar útfærslu. Verkið gerði Ólafur á meðan hann var hverfislistamaður í Veddel í Hamborg1, en þar búa margir innflytjendur. Undirbúningur verksins stóð yfir í nokkra mánuði í samstarfi við íbúana. Verkið sjálft var sýnt sem innsetning með tveimur kvikmyndum sem varpað var á veggi andspænis hvor annarri. Til að afmarka sýningarrýmið voru hengdir upp stórir efnisfletir úr kvenmanns- og karlmannsskyrtum. Stólum var raðað upp við fletina þannig að hægt væri fylgjast með báðum kvikmyndum samtímis, með því að horfa á þær til skiptis. Fletirnir voru saumaðir af konu frá Albaníu sem fékk greitt fyrir saumaskapinn. Hún var kvikmynduð við vinnu sína en vildi ekki þekkjast í myndinni af trúarlegum ástæðum. Skyrturnar voru einnig notaðar í mörgum senum kvikmyndanna. Undantekning frá kvikmyndasýningum Ólafs í vel útfærðri rýmisskipan er kvikmyndin Fangaverðir (2017). Hún er hugsuð til sýningar í kvikmyndahúsi fremur en safni eða sýningarrými og var frumsýnd í Bíó Paradís.

Erfitt getur reynst að skilgreina kvikmyndina Fangaverði samkvæmt hefðbundnum flokkunum því hún er hvorki hefðbundin heimildarmynd né hefðbundin leikin kvikmynd. Í henni eru engar skáldaðar persónur, heldur raunverulegir fangaverðir sem þó eru hvorki nafngreindir né persónugerðir. Framvinda myndarinnar er hvorki knúin áfram af söguþræði né persónulegri frásögn einstakra viðmælenda. Myndin er leikin af tveimur fangavörðum og tveimur þekktum leikurum sem styðjast við handrit byggt á raunverulegum lýsingum fangavarðanna af starfi sínu. Með því að stefna viðmælendum og leikurum saman í myndinni verður aðgreining heimildar og sviðsetningar óljós. Sviðsmynd kvikmyndarinnar á sinn þátt í að gera þennan greinarmun óskýran því myndin er tekin upp í vinnurými fangavarðanna í gamla Hegningarhúsinu við Skólavörðurstíg. Þar fylgjast áhorfendur með fangavörðunum athafna sig í þröngri vinnuaðstöðunni og hlusta á þá lýsa starfinu, samskiptum sínum við fangana og upplifun sinni af viðhorfum samfélagsins fyrir utan til starfs þeirra og vinnustaðarins. Í eintali fangavarðanna í raunverulegu rými fangelsins, á milli frelsis og innilokunar, skapast huglægt rými sem mótast af lýsingum á athöfnum, upplifunum og sálrænu hugarástandi. Sýning kvikmyndarinnar í kvikmyndahúsi á síðan sinn þátt í að ýta undir tilfinningu fyrir þrengslum og innilokun.

Kvikmynda-innsetning

Huglæg rými sem Ólafur Gíslason sýnir í Listasafni Árnesinga er unnið í beinu framhaldi af fyrri verkum. Í verkinu koma margir þræðir saman í innsetningu sem tekur yfir sýningarrými safnsins og hluta af anddyrinu. Efniviður verksins og einstakir hlutar þess hafa orðið til á löngu tímabili samveru og samskipta Ólafs við ábúanda á jörð á Suðurlandi þar sem ekki er lengur stundaður hefðbundinn búskapur. Ábúandinn stundar vinnu utan býlis, en heldur nokkrar kindur í einu útihúsanna við bæinn. Hann hefur einnig ræktað upp skóg í landi sínu og stundar tilraunir með kartöflurækt. Verkið byggist að stórum hluta á viðtölum sem Ólafur hefur tekið við ábúandann sem í þessu verki er eini viðmælandinn. Viðtölunum hefur hann skipt upp eftir viðfangsefnum sem tekin eru fyrir í nokkrum styttri kvikmyndum. Líkt og í sameiginlega samhliða eru kvikmyndirnar sýndar tvær saman en hér eru þær samtals sex og sýndar á fjórum stöðum í safninu; tvær stakar hvor í sínu rými og og tvær sem tvinnast saman í öðrum tveimur rýmum. Klipping myndanna tekur mið af staðsetningu þeirra í rýminu og hefur það markmið að beina athygli gesta að hinum vörpuðu kvikmyndum til skiptis.

Í bíósalnum sitja kvikmyndahúsagestir kyrrir í sætum sínum meðan á sýningu stendur. Þessu er öfugt farið þegar kvikmyndirnar eru hluti af innsetningu þar sem einnig er hægt að skoða fleiri hluti. Í innsetningunum er hvorki hægt að treysta á þægileg sæti né sérstaka dagskrá með upphafi og endi. Upphafið er þar sem áhorfandinn kemur inn í myndina og endirinn þar sem áhorfið hófst. Þarna á milli er framvindan en áhorfandinn hefur val um hvort og hversu lengi hann staldrar við. Franski fræðimaðurinn Raymond Bellour hefur kallað slík verk kvikmynda-innsetningar en þær eru fyrir löngu orðnar hluti af samtímalistinni. Innsetningin vísar til umgjarðar sýningar kvikmyndar- innar og mótandi áhrifa sem hún hefur á það hvernig kvikmyndin er upplifuð og meðtekin. Uppsetning kvikmynda-innsetningarinnar í rýminu fylgir því ekki öðrum reglum en þeim sem listamaðurinn ákvarðar hverju sinni.

Tíma-rými

Handrit kvikmyndanna í Huglægu rými byggist á viðtölum við einn einstaklinginn en textinn er leikinn af fimm einstaklingum; einum atvinnuleikara, karlmanni á miðjum aldri, og þremur íbúum úr sveitinni, unglingspilti, ungum manni og konu á besta aldri auk ábúandans. Í hverri mynd sjáum við tvo til þrjá leikara saman í mynd, ábúandann, piltinn og leikarann, piltinn, konuna og ábúandann, ábúandann, unga manninn og leikarann og svo framvegis. Öll eru klædd í áþekkan fatnað, köflótta skyrtu, og stundum með lopapeysu eða jakka yfir sér eða í úlpu. Þau eru í flauels- eða gallabuxum og ganga um í gúmmístígvélum og með höfuðfat. Klæðnaðurinn og umgjörðin hafa yfir sér tímalaust yfirbragð. Í hverri mynd fyrir sig tala persónurnar um ákveðið efni, rifja upp og segja frá, án þess að eiga í beinum samræðum. Það er miklu líkara því sem þær tali við sjálfar sig en hver aðra en þó þannig að það er alltaf áheyrandi að því sem sagt er. Sá sem talar er ein persóna, persóna ábúandans. Þessi aðferð mótar framsetningu texta og myndar í tví- og þrískiptri tímavídd þar sem sami einstaklingur, eða staðgenglar hans, birtast samtímis og veita innsýn í ólíkar hliðar persónuleika hans á mismunandi æviskeiðum. Nærvera ábúandans í myndrammanum, ásamt leiknum útgáfum af honum sjálfum, skapar ákveðið andrúmsloft nándar og innileika, en á sama tíma ákveðna fjarlægð á milli textans og viðmælandans.

Val Ólafs á leikurum í hverri kvikmynd mótast af umræðuefninu og hvort um er að ræða frásögn af lífsháttum, upprifjun atburða eða minningar úr æsku, samskipti við móður og föður, skepnur og mold. Við sögu koma einnig samræður um kvenleg áhugamál eins og blómarækt og prjónaskap, eða frásagnir af smíði, skógrækt, kindum og matargerð. Umræðuefnin hafa margvísleg tengsl við tímann eftir því hvort um er að ræða minningar, lýsingar á áhugamálum eða líf bóndans í dag.

Kvikmyndin er tímatengdur miðill en hann er einnig rýmistengdur og gefur færi á að sýna og móta það sem Bellour vísar til sem tíma-rýmis. Hlutlægt rými myndarinnar birtist sem val á tökustöðum fyrir tiltekin atriði og myndskeið, hvort sem það er úti í skógi, inni í hlöðu, í skemmunni, stiganum, stofunni eða reykhúsinu. Þessi staðir tilheyra bænum eða nágrenni hans og jörðinni í kringum bæinn. Þeir afmarka heimasvæði ábúandans og rými daglegra athafna hans. Rýmin eru notuð sem vettvangur tiltekinna viðfangsefna og ramma þau inn. Umræðuefnið sjálft hefur það hlutverk að draga upp og móta huglæg rými minninga og reynslu, tengda uppsprettu áhugamála, tilurð hluta og bygginga og afstöðu til daglegra athafna. Úr þessum efniðvið verða til myndir af manni og opna þær gátt inn í heilan merkingarheim. Huglæg rými dregur allt í senn upp mynd af sögu einstaklings og sögu samfélags sem jafnframt er saga af tíma, tímabilum og stað.

Sýningarstjóri: Margrét Elísabet Ólafsdóttir

Margrét Elísabet Ólafsdóttir er lektor við Háskólann á Akureyri og sjálfstætt starfandi fræðimaður, gagnrýnandi, sýningar- og verkefnastjóri. Hún nam við Parísarháskólann Sorbonne-Panthéon, lauk þaðan diplómanámi í menningu og boðskiptafræðum árið 1994, sérhæfði sig síðan í fagurfræði og útskrifaðist með framhaldsgráðu árið 1999. Hún lauk doktorsprófi í list- og fagurfræði frá sama skóla árið 2013. Frá árinu 2002 hefur hún fengist við rannsóknir á raf- og stafrænum listum með áherslu á sögu þessara lista á Íslandi.

Ólafur Sveinn Gíslason (1962)

Ólafur lauk námi við Myndlista- og handíðaskóla Íslands 1983 og Hochschule für bildende Künste í Hamborg 1988. Að námi loknu bjó Ólafur í Þýskalandi og vann þar að myndlistarverkum sem sýnd voru í galleríum, listasöfnum og í opinberu rými víða í Evrópu og annars staðar, auk þess að sýna reglulega á Íslandi.

Árið 2007 tók Ólafur við stöðu prófessors við myndlistardeild Listaháskóla Íslands og flutti þá aftur heim. Frá árinu 2015 hefur hann verið með vinnustofu að Þúfugörðum í Flóa.

Það sem helst einkennir list Ólafs er hin félagslega vídd þar sem samskipti listamannsins við samfélagið, virkni þátttakenda við sköpun verkanna sjálfra og aðstæður áhorfenda eru mikilvægir þættir. Að þessu leyti tengist myndlist hans því sem hefur verið kallað „relational aesthetics“ eða fagurfræði tengsla, þar sem megináherslan er á tengslin milli aðila við tilteknar aðstæður. Hann fylgir spurningum eftir þar sem persónuleg örlög og almennar samfélagslegar spurningar snertast. Í verkum sínum hefur Ólafur tekist á við viðfangsefni tengd óttafantasíu barna (Aus dem Kinderzimmer, KX Kampnagel, Hamburg 2000), aðstæður innflytjanda (Träumen in Hannover, Sprengel Museum Hannover, 2002), sjálfsmyndir ungs fólks (Identity Check, Listasafn ASÍ 2010) og sérstakar vinnuaðstæður fangavarða (Fangaverðir, frumsýnt í Bíó Paradís í janúar 2017). Kjarni hvers verks er alltaf einstök reynsla og/eða saga þátttakanda sem ber með sér margbrotnar víðari tilvísanir.

Verk eftir Ólaf má finna í safneignum safna og einkaaðila á Íslandi og erlendis.